Pojęcie potrącenia

Potrącenie polega na wzajemnym umorzeniu dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności. Dochodzi do tego przez złożenie oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi lub w drodze dwustronnej umowy. Potrącenie powoduje zatem wygaśnięcie zobowiązania, oszczędza kosztów i ryzyka, a także usprawnia oraz przyspiesza obrót. Spełnia ono również funkcję zapłaty, egzekucji oraz gwarancyjną.

Istnieją dwa rodzaje potrącenia: ustawowe oraz umowne. Potrącenie ustawowe uregulowane jest w przepisach art. 498-505 Kodeksu cywilnego. Z kolei potrącenie umowne dokonywane jest w wyniku umowy zawartej między wierzycielami.

W wyniku potrącenia wierzytelności umarzają się do wysokości wierzytelności niższej. Jeśli natomiast są jednakowej wysokości podlegają umorzeniu w całości.

W jakiej sposób dokonuje się potrącenia ?

Oswiadczenie o potrąceniu może mieć formę pisemną.Aby potrącenie było możliwe konieczne jest złożenie oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie to może mieć dowolną formę. Najczęściej jednak składane jest w formie pisemnej, tak aby okoliczność potrącenia została udokumentowana na wypadek sporu sądowego.

Należy podkreślić, że oświadczenie o potrąceniu działa wstecz od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe. Zatem niezależnie od momentu, w którym oświadczenie o potrąceniu zostało złożone, skutek w postaci wzajemnego umorzenia dwóch przeciwstawnych wierzytelności następuje z chwilą, gdy dla wierzyciela aktywnego (składającego świadczenie) ziściły się wszystkie przesłanki potrącenia. Innymi słowy jest to dzień, w którym oprócz tego, że istniał stan wzajemności jednorodzajowych roszczeń roszczenie wierzyciela jest już zaskarżalne i wymagalne.

Przesłanki potrącenia

Potrącenie jest możliwe jeśli:

  • dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami;
  • przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku
  • obie wierzytelności są wymagalne
  • obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym

Wzajemność wierzytelności, o której mowa w pierwszym punkcie nie oznacza, że strony powinny być związane jakąś umową wzajemną. Nie jest też konieczne, aby wzajemne wierzytelności wynikały z tego samego stosunku prawnego lub ze stosunków pozostających ze sobą w związku. Dla dokonania potrącenia konieczne jest jednak, aby obie wierzytelności wzajemne istniały w chwili dokonywania potrącenia. Nie jest natomiast istotne źródło oraz chwila powstania wierzytelności, czy też sposób jej nabycia.

Rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku to rzeczy oznaczone są według cech rodzajowych, właściwych dla większej liczby przedmiotów (np. węgiel o tej samej kaloryczności lub drewno o tych samych parametrach). Dopuszczalne jest potrącenie wierzytelności, które wyrażone są w różnych walutach. Wierzytelności przelicza się według średnich kursów walut ustalanych przez Narodowy Bank Polski, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe lub czynność prawna (np. umowa) stanowi inaczej.

Aby potrącenie było możliwe konieczna jest także wymagalność wierzytelności. Z wymagalnością mamy do czynienia, gdy wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, a dłużnik obowiązany jest spełnić świadczenie. Z reguły wymagalność powstaje w momencie nadejścia terminu spełnienia świadczenia. Termin ten może być oznaczony w ustawie lub przez czynność prawną albo wynikać z właściwości zobowiązania. Jeśli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony powinno być ono spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania zobowiązania, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Uszczerbek

Jeśli przedmiotem potrącenia są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczenia są różne, strona korzystająca z możliwości potrącenia obowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500 Kodeksu cywilnego).

Uszczerbek doznany na skutek potrącenia może polegać na poniesieniu straty z powodu nieotrzymania przedmiotu świadczenia we właściwym miejscu oraz na utracie spodziewanego zysku.

Wierzytelności, które nie mogą być potrącone

Nie mogą być umorzone przez potrącenie wierzytelności:

  • nieulegające zajęciu
  • o dostarczenie środków utrzymania
  • wynikające z czynów niedozwolonych
  • co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne

Pierwszy punkt dotyczy wierzytelności nieulegających zajęciu w toku egzekucji prowadzonej na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego lub Ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania to m.in.:

  • roszczenia alimentacyjne
  • wierzytelności z umowy o rentę
  • wierzytelności z umowy dożywocia
  • wierzytelności dziadków spadkodawcy w stosunku do spadkobierców
  • wierzytelności rolników wobec następców wynikające z art. 88 ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników

Nie mogą być także potrącone wierzytelności przedawnione. Istnieje od tego jeden wyjątek. Wierzytelność przedawniona może być bowiem potrącona, jeśli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.

Zajęcie wierzytelności, a potrącenie

Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy:

  • dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia, albo
  • gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później niż wierzytelność zajęta.

W pierwszej sytuacji dłużnikiem jest osoba, która z zajętego prawa obciążona jest obowiązkiem świadczenia wobec dłużnika egzekwowanego (poddłużnik).

Zajęcie dokonane jest w chwili doręczenia dłużnikowi zobowiązanego (poddłużnikowi) zawiadomienia o zajęciu wierzytelności. Z kolei w przypadku zajęcia wierzytelności inkorporowanej  w dokumencie chwilą dokonania zajęcia jest chwila odebrania dokumentu dłużnikowi lub osobie trzeciej.

Przejęcie długu, a potrącenie

Przy przejęciu długu osoba trzecia może wstąpić na miejsce dłużnika. Zostaje on wtedy zwolniony z długu. Przejmujący dług ma przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty dotychczasowego dłużnika oprócz zarzutu potrącenia z wierzytelności dotychczasowego dłużnika.

Przejemca długu może więc w szczególności podnosić zarzut:

  • rozłożenia świadczenia na raty,
  • obniżenia odsetek,
  • nieważności umowy z powodu niemożliwości świadczenia,
  • sprzeczności z ustawą i zasadami współżycia społecznego,
  • przedawnienia,
  • z umów, od których można się uchylić z powodu błędu czy groźby.

Wyłączenie zarzutu potrącenia, a klauzule abuzywne

Jedną z klauzul niedozwolonych jest postanowienie umowne, które wyłącza lub istotnie ogranicza możliwość potrącenia wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony, czyli przedsiębiorcy.

Klauzule abuzywne to postanowienia nieuzgodnione indywidualne z konsumentem, a wprowadzone do umowy zawartej przez konsumenta z przedsiębiorcą na podstawie wzorca umownego (np. regulaminu umowy). Klauzula abuzywna kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Art. 385.3 Kodeksu cywilnego wprowadza domniemanie, że postanowienie umowy wyłączające lub istotnie ograniczające możliwość potrącenia przez konsumenta swojej wierzytelności jest postanowieniem abuzywnym, a tym samym nie wiąże konsumenta. Oznacza to, że konsument może dokonać potrącenia, niezależnie od treści wzorca umownego.

Potrącenie w postępowaniu nakazowym

Postępowanie nakazowe wyróżnia się tym, że sprawa rozpoznawana jest na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie. Rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym następuje na posiedzeniu niejawnym. Sąd rozpoznając sprawę wydaje nakaz zapłaty (w pewnym uproszczeniu wyrok o charakterze wstępnym). Jeżeli pozwany (dłużnik) nie wniesie zarzutów od nakazu zapłaty w terminie 2 tygodni od dnia doręczenia, to nakaz zapłaty uprawomocni się.

W toku postępowania nakazowego możliwe jest potrącenie tylko wierzytelności, które zostały udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485 Kodeksu postępowania cywilnego. Dotyczy to:

  • dokumentów urzędowych
  • zaakceptowanych przez dłużnika rachunków
  • wezwań dłużnika do zapłaty i pisemnych oświadczeń dłużnika o uznaniu długu
  • zaakceptowanych przez dłużnika żądań zapłaty, zwróconych przez bank i niezapłaconych z powodu braku środków na rachunku bankowym

Potrącenie w postępowaniu uproszczonym

Sądowe postępowanie uproszczone powoduje rozpoznanie sprawy na uproszczonych zasadach. Zarówno pozew, jak i odpowiedź na pozew (a także inne pisma procesowe) składane są na urzędowych formularzach. W sprawach rozpoznawanych w ten sposób nie prowadzi się dowodu z opinii biegłego, są może nawet podjąć decyzję o braku konieczności wykazania precyzyjnej wysokości dochodzonego żądania.

Postępowanie uproszczone prowadzone jest w następujących kategoriach spraw:

  1. o roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10  000 złotych, a w sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi, gwarancji jakości lub z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży konsumenckiej, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty;
  2. o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążających najemcę oraz opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Podniesienie zarzutu potrącenia w postępowaniu uproszczonym jest dopuszczalne tylko wtedy, jeżeli sprawa dotycząca potrącanej wierzytelności mogłaby sama zostać rozpoznana w postępowaniu uproszczonym. Innymi słowy, potrącenie jest dopuszczalne jeżeli zarówno żądanie powoda (przedstawione w pozwie), jak i żądanie pozwanego (wynikające z zarzutu potrącenia) mogłyby zostać rozpoznane w tym samym postępowaniu.