Potrącenie jest instytucją prawa cywilnego powodującą wygaśnięcie zobowiązania. Polega ono na wzajemnym umorzeniu jednorodnych wierzytelności jakie dwie osoby mają jednocześnie wobec siebie. Dzięki potrąceniu nie trzeba już wykonywać zobowiązania. Ponadto potrącenie oszczędza kosztów i ryzyka, a także usprawnia i przyspiesza obrót gospodarczy. Spełnia ono także 3 ważne funkcje:
- zapłaty;
- egzekucji;
- gwarancyjną.
Pierwsza z nich wyraża się w tym, że w wyniku potrącenia wzajemne zobowiązania dłużników ulegają umorzeniu tak, jakby dłużnicy spełnili świadczenia. Co prawda przez potrącenie strony nie otrzymują należnych im świadczeń, ale na skutek zaliczenia wierzytelności jednej z nich na poczet wierzytelności drugiej każda ze stron zostaje zwolniona ze swego długu, dzięki czemu ich długi można uznać za spłacone.
Funkcja egzekucyjna polega na tym, że potrącający przez jednostronne narzucenie umorzenia wzajemnych wierzytelności wymusza realizację swojej należności (nawet jeśli druga strona nie ma zamiaru jej spełnić). Pozytywny aspekt potrącenia widać szczególnie w przypadku niewypłacalności dłużnika. Wtedy potrącenie staje się często jedynym sposobem zaspokojenia wierzyciela.
Z kolei trzecia funkcja przejawia się w tym, że potrącenie daje całkowitą pewność zaspokojenia wierzyciela, gdy tylko potrącenie stanie się dopuszczalne. Potrącenie zabezpiecza realizację interesu wierzyciela i to nawet wtedy, gdy dojdzie do przedawnienia, przelewu lub zajęcia potrącanej wierzytelności przez osobę trzecią.
Są dwa rodzaje potrącenia: ustawowe oraz umowne. Potrącenie uregulowane w art. 498-505 Kodeksu cywilnego jest potrąceniem ustawowym. Natomiast potrącenie umowne dokonywane jest w wyniku umowy zawartej między wierzycielami. Jest ono dopuszczalne na zasadzie swobody umów. W takim przypadku strony mogą inaczej niż przewiduje to Kodeks cywilny ukształtować przesłanki, skutki czy też sposób potrącenia. Zatem przy umownym potrąceniu potrącić można także wierzytelności niejednorodne, niewymagalne, przyszłe, a także wynikające z zobowiązań naturalnych, a więc niezaskarżalne.
W praktyce gospodarczej ukształtowały się także wielostronne porozumienia kompensacyjne z udziałem wielu podmiotów, które prowadzą do umarzania zobowiązań w sposób bezgotówkowy. Tego typu umowy umożliwiają dokonywanie przesunięć majątkowych między stronami, najczęściej w wyniku przelewu wierzytelności, przejęcia długu oraz zwolnienia z długu. W konsekwencji prowadzą one do umorzenia ich zobowiązań ze skutkiem ex nunc (z mocą wsteczną).