W polskim prawie cywilnym istnieją tzw. negatywne przesłanki potrącenia. Są to okoliczności, w których mimo spełnienia przesłanek pozytywnych z art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego wierzyciel nie może potrącić wierzytelności.
Celem tych ograniczeń jest ochrona strony pasywnej – czyli strony, wobec której adresowane jest oświadczenie o potrąceniu. Wyraża się ona w zagwarantowaniu jej prawa do efektywnego świadczenia. Dlatego też ograniczenia, o których mowa odnoszą skutek tylko wobec dłużnika wierzytelności niepodlegającej potrąceniu.
Z kolei wierzyciel, któremu przysługuje taka chroniona wierzytelność może przedstawić ją do potrącenia, o ile wierzytelność wzajemna sama nie korzysta z ochrony przed potrąceniem. Istnieje oczywiście możliwość, aby podmiot wierzytelności chronionej zawarł z wierzycielem wzajemnym umowę potrącenia.
Katalog wierzytelności, które nie mogą być umorzone wymieniony jest w art. 505 Kodeksu cywilnego. Są to:
- wierzytelności nie ulegające zajęciu;
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
- wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Wierzytelności nieulegające zajęciu
Chodzi tu o wierzytelności nieulegające zajęciu w toku egzekucji prowadzonej na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego lub ustawy z dnia 17.6.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Jeśli wierzyciel nie może skierować egzekucji do pewnego rodzaju chronionych wierzytelności, to umożliwienie mu jej potrącenia niweczyłoby tę ochronę, a także cel, któremu ona służy.
Wierzytelność o dostarczenie środków utrzymania
Nie mogą być potrącone wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania. Dotyczy to np.:
- roszczeń alimentacyjnych (art. 27, 128 i następne Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
- wierzytelności z umowy o rentę (art. 903 i następne Kodeksu cywilnego),
- wierzytelności z umowy dożywocia (art. 903 i następne Kodeksu cywilnego),
- wierzytelności dziadków spadkodawcy w stosunku do spadkobierców (art. 938 Kodeksu cywilnego),
- wierzytelności rolników wobec następców wynikające z art. 88 ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych
Zakaz ten dotyczy wszystkich deliktowych roszczeń o naprawienie szkody bez względu na to, czy szkoda została wyrządzona umyślnie czy nieumyślnie, a także niezależnie od zbiegu roszczenia deliktowego z roszczeniem kontraktowym lub z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.